Kiedy Sąd orzeknie rozwód? Przesłanki orzeczenia rozwodu.

Rozwiązać małżeństwo może jedynie sąd i tylko w przypadku stwierdzenia, iż spełnione są wszystkie przesłanki pozytywne dla orzeczenia rozwodu i jednocześnie nie zachodzi żadna z przesłanek negatywnych.

Przesłanki orzeczenia rozwodu są ściśle wskazane w art. 56 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Przesłanki pozytywne orzeczenia rozwodu:

Sąd wyda wyrok rozwodowy, jedynie gdy stwierdzi iż zachodzą obie przesłanki pozytywne dla orzeczenia rozwodu, czyli że między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia. W związku z tym należy sobie zadać pytanie co oznacza owa „zupełność” rozkładu pożycia?

Zgodnie z wyrokiem SN (III CKN 386/98) na wspólne pożycie małżonków składają się 3 elementy. Elementy te stanowią one cel małżeństwa oraz umożliwiają realizację jego podstawowych zadań:

1. więź duchowa/uczuciowa
2. więź fizyczna
3. więź gospodarcza

A więc zupełność rozkładu pożycia małżeńskiego oznacza, ni mniej ni więcej, że między małżonkami doszło do rozpadu wszystkich 3 wskazanych więzi.

Oznacza to, że jeśli małżonkowie nie współżyją ze sobą, ale nadal prowadzą wspólne gospodarstwo domowe i przyczyniają się do utrzymania rodziny swym związkiem stworzonej, nie ma podstaw by Sąd orzekł rozwód.

Trzeba jednak pamiętać, iż więzi te muszą być wyrazem wspólnego dobrowolnego działania obu stron. Tytułem przykładu należy wskazać, że współżycie fizyczne między małżonkami będące wynikiem zastraszenia jednego z małżonków czy fizycznej/psychicznej przemocy wobec niego, nie oznacza, że więź fizyczna między małżonkami nadal istnieje, brak bowiem elementu dobrowolności.

Zupełny rozkład pożycia małżeńskiego nie uzasadnia jeszcze orzeczenia rozwodu. Rozkład ten musi ponadto odznaczać się trwałością. W praktyce oznacza to zbadanie czy w świetle doświadczenia życiowego  możliwe jest jeszcze odbudowanie prawidłowych więzi między małżonkami, czy możliwy jest powrót do wspólnego pożycia.

Nie istnieją żadne wytyczne mówiące o tym, ile czasu powinno upłynąć, aby rozkład pożycia można było uznać za trwały. Wymaga to każdorazowo odniesienia się do konkretnego stanu faktycznego.

Przesłanki negatywne do orzeczenia rozwodu:

Aby możliwe było orzeczenie rozwodu, nie może też zachodzić żadna z przesłanek negatywnych. Zostały one wskazane w art. 56 par. 2 i par. 3 kro. Oznacza to, iż w przypadku stwierdzenia przez sąd, że zachodzi którakolwiek z przesłanek negatywnych, orzeczenie rozwodu nie będzie dopuszczalne.

Jakie więc negatywne przesłanki wyróżniamy? Kiedy sąd nie orzeknie rozwodu, mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia?

1. Gdy wskutek orzeczenia rozwodu miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci stron.
2. Gdy orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
3. Gdy żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że 2. Małżonek wyrazi zgodę na rozwód, lub gdy brak tej zgody jest w konkretnych okolicznościach sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.

Co w praktyce oznacza pierwsza z tych przesłanek? (orzeczenie rozwodu niedopuszczalne, gdyby miało ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci)

Przesłanka ta zachodzi wówczas, gdy dla zaspokojenia majątkowych albo niemajątkowych potrzeb dziecka konieczne jest utrzymanie małżeństwa.

Nie jest dopuszczalne orzeczenie rozwodu, gdyby wskutek niego miało ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci stron. Należy zauważyć iż w przepisie tym mowa o:

• Dzieciach małoletnich (tj. które nie ukończyły 18 lat)
• Dzieciach będących wspólnymi dziećmi stron

Jeśli wskutek rozwodu miałoby ucierpieć np. dobro wspólnych pełnoletnich dzieci stron lub małoletnich, ale będących dzieckiem np. tylko jednego z małżonków, wówczas niedopuszczalność rozwodu mogłaby wynikać jedynie ze sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.

Nie można z góry zakładać, iż rozwód zawsze jest sprzeczny z dobrem dziecka.

Dobro dziecka nie ucierpi, gdy stosunki istniejące między małżonkami mają na dziecko negatywny, destabilizujący wpływ, jak chociażby alkoholizm jednego z małżonków. Co jednak, gdy stosunki istniejące między małżonkami nie wywierają negatywnego wpływu na dziecko? Jak wskazuje się w literaturze przepis ten wskazuje wyjątkowe sytuacje, kiedy dobro dziecka przemawia za utrzymaniem małżeństwa mimo jego trwałego i zupełnego rozkładu.

Przepis ten ma na celu ochronę dziecka przed negatywnymi skutkami rozwodu rodziców, ale nie jest zaś w stanie go chronić przed skutkami rozkładu pożycia pomiędzy nimi. Aby sąd mógł się powołać na tą przyczynę oddalenia powództwa o rozwód, musi dokładnie zbadać i wskazać czemu udzielenie rozwodu będzie wywoływało bardziej ujemne skutki dla dziecka niż te, które wynikają z jego wychowywania się w rodzinie, w której już doszło do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżonków.

Oceny czy rozwód rodziców wpłynie negatywnie na dziecko dokonuje się przez porównanie nie hipotetycznej sytuacji dziecka wychowującego się w szczęśliwej rodzinie, w której prawidłowo układa się pożycie małżeńskie między małżonkami, a przez porównanie jego sytuacji istniejącej przed rozwodem (a więc kiedy dziecko funkcjonuje w rodzinie zdestabilizowanej rozkładem pożycia małżonków), z sytuacją jaka wedle doświadczenia życiowego zaistnieje po rozwodzie. Nie można bowiem tracić z pola widzenia i pomijać oceny stanów napięcia i ich skali między małżonkami ubiegającymi się o rozwód, jako czynników stwarzających tak niekorzystne warunki dla życia i rozwoju dzieci, że wzgląd na ich dobro sprzeciwia się odmowie orzeczenia rozwodu – tak SN z 17.12.99 III CKN 850/99.

1. „Sąd powinien zbadać czy rozwód nie spowoduje osłabienia emocjonalnej więzi z dziećmi tego z małżonków, przy którym dzieci nie pozostaną, w stopniu, który mógłby ujemnie wpłynąć na wykonywanie jego obowiązków rodzicielskich.” (wyrok SN z 17.12.99 III CKN 850/99) – jeśli więc rozwód mógłby spowodować osłabienie tej więzi, może być to podstawa do oddalenia pozwu o rozwód.
2. „Negatywny wpływ na dziecko ma nie sam fakt rozwodu, gdyż separacja rodziców trwała od wielu lat, a niewłaściwe naświetlanie mu jego skutków, a mianowicie, ze utraci miłość ojca oraz wciąganie go w sytuacje konfliktowe. Definitywne zakończenie sprawy pozwoli na wyciszenie konfliktów i na przywrócenie systematycznych serdecznych kontaktów ojca z synem” – wyrok SN z 19.05.1998, II CKN 751/97
3. „Małoletnia córka stron przyzwyczaiła się do sytuacji domowej polegającej na separacji rodziców. Jest bardzo związana emocjonalnie z matką, która zapewnia jej poczucie bezpieczeństwa. Z ojcem zaś jej więź psychiczna jest dosyć słaba, dotychczasowe kontakty z nim uznaje za wystarczające. W tym stanie rzeczy rozwód nie wpłynie na dziecko na tyle negatywnie, żeby jego orzeczenie zagrażało dobru córki stron.”- z uzasadnienia wyroku SN 14.12.2000 ( I CKN 292/2000)
4. „(…)z opinii RODK wynika jednoznacznie, że rozwód nie wpłynie niekorzystnie na dobro wspólnych małoletnich dzieci. Wręcz przeciwnie obecna sytuacja domowa ma negatywny wpływ na małoletnie dzieci stron i wymaga natychmiastowej zmiany. Obecna postawa pozwanego (faworyzowanie młodszej córki) wpływa niekorzystnie na rozwój psychospołeczny i emocjonalny dzieci i zaburza więź pomiędzy rodzeństwem.”- z uzasadnienia wyroku SA w Katowicach I ACa 51/2010
5. „Gdy jednak rozwód dotyczyć ma małżeństwa wielodzietnego, w którym obowiązek utrzymania i wychowania małoletnich dzieci w pełni wyczerpuje możliwości zarobkowe i majątkowe małżonków, to wzgląd na dobro tych dzieci może przemawiać przeciwko orzeczeniu rozwodu i otworzeniu w ten sposób ich rodzicom możliwości założenia nowej rodziny. (III CZP 70/66) Uszczerbku dla małoletnich dzieci można się dopatrzyć w orzeczeniu rozwodu, gdy istniejący stan faktyczny nie pozwala na rozstrzygnięcie o sytuacji dzieci w sposób zapewniający zaspokojenie ich potrzeb materialnych i moralnych co najmniej w takim zakresie, w jakim potrzeby te zaspokajane są obecnie. Dotyczy to zwłaszcza wypadków, w których wspólna piecza faktyczna obojga rodziców jest w ustalonych okolicznościach konieczna i w pewnym zakresie wykonywana, a istniejące pomiędzy małżonkami stosunki nie rokują szans utrzymania tego stanu rzeczy po rozwodzie.” – uchwała SN III CZP 70/66
6. „Za wnioskiem, że dobro dzieci ucierpi wskutek rozwodu, może przemawiać nieustępliwe stanowisko małżonków co do sposobu wykonywania w przyszłości władzy rodzicielskiej, a zwłaszcza domaganie się każdego z rodziców, by dzieci powierzono jemu z wyłączeniem wszelkiej ingerencji drugiego małżonka. Dotyczy to w szczególności wypadków, gdy istnieją podstawy do przewidywania, że utrzymanie status quo w stosunkach wzajemnych rodziców będzie dla ich małoletnich dzieci bardziej korzystne” – uchwała SN III CZP 70/66
7. „Dla oceny, czy dobro dzieci ucierpi wskutek orzeczenia rozwodu, mogą też mieć istotne znaczenie: wiek dzieci, ich dotychczasowe stosunki z rodzicami, jak również stan zdrowia i stopień wrażliwości dzieci.” – uchwała SN III CZP 70/66

Niedopuszczalność rozwodu z powodu sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.

Rozwód może być uznany za sprzeczny z zasadami współżycia społecznego np. gdy sprzeciwia się temu dobro wspólnych pełnoletnich dzieci (np. przewlekle chorych, wymagających w dalszym ciągu opieki rodziców) , lub dobro dzieci faktycznie pozostających pod pieczą małżonków, w sytuacji gdy nie są to wspólne dzieci stron.

Orzeczenie rozwodu może być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, gdy sytuacja życiowa jednej ze stron, ze względu na wiek, ciężki stan zdrowia, niemożność samodzielnego zaspokajania osobistych potrzeb jest wyjątkowo trudna.

Takim przypadkiem może być sytuacja, gdy jedno z małżonków jest nieuleczalnie chore, wymaga opieki materialnej i moralnej współmałżonka, zaś rozwód stanowiłby dla niego rażącą krzywdę (wyrok SN 25.05.98 I CKN 704/97). Warto jednak podkreślić, że w tym samym wyroku SN stwierdził, iż nie sprzeciwia się zasadom współżycia społecznego orzeczenie rozwodu, w sytuacji gdy choroba pozwanego (uzależnienie), całkowicie wynikła z winy pozwanego, który nie wykazał minimum silnej woli, aby poddać się leczeniu. Zaś konsekwencje swojego zachowania pozwany musi wziąć na siebie i nie może kwestionować prawa współmałżonka do ułożenia sobie życia.

Również wydaje się, iż nie sprzeciwia się zasadom współżycia społecznego orzeczenie rozwodu, w sytuacji gdy rozkład pożycia wywołany jest agresywnym zachowaniem pozwanego spowodowanym chorobą psychiczną (I CKN 1050/97). Sąd uznał, że w przypadku choroby psychicznej uniemożliwiającej normalne funkcjonowanie rodziny należy porównać zasługujący na ochronę interes pozwanego, któremu nie można przypisać winy w takiej sytuacji, jednak należy także wziąć pod uwagę interes powódki zamieszkującej z małoletnim dzieckiem i żyjącej w stresie i poczuciu permanentnego zagrożenia zdrowia, a nawet życia.

Niekiedy przeciwko udzieleniu rozwodu mogą przemawiać ponadto względy natury społeczno-wychowawczej, które nie pozwalają, by orzeczenie rozwodu sankcjonowało stan faktyczny powstały na tle złośliwego stosunku do współmałżonka albo na tle innych przejawów lekceważenia małżeństwa i rodziny. – tak stwierdził SN, III CKN 573/98.

Niedopuszczalność orzeczenia rozwodu, gdy żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę albo, że odmowa jego zgody jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

Przy tej przesłance niezmiernie ważna jest kwestia winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego. Sąd może bowiem odmówić udzielenia rozwodu z tej przyczyny, tylko gdy z żądaniem rozwodu występuje małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia.

Motywem zakazu rozwodu na żądanie małżonka wyłącznie winnego rozkładu są względy natury społeczno-wychowawczej, które nie pozwalają na orzeczenie rozwodu wówczas, gdy mogłoby to stać się zachętą do samowolnego zrywania małżeństw lub lekceważenia obowiązków rodzinnych.

Jeśli więc oboje małżonkowie są winni rozkładu pożycia, sąd nie może z tej przyczyny oddalić pozwu.

Jeśli ustalimy, że z żądaniem orzeczenia rozwodu występuje małżonek wyłącznie winny, mamy do czynienia z dwiema możliwymi sytuacjami:

1. drugi małżonek wyraża zgodę na rozwód – wówczas sąd nie może oddalić pozwu o rozwód z tej przyczyny, gdyż zgoda drugiego małżonka wyłącza możliwość zastosowania tejże przesłanki negatywnej.
2. drugi małżonek nie wyraża zgody na orzeczenie rozwodu:
   • niewyrażenie zgody jest w danych okolicznościach zgodne z zasadami współżycia społecznego – sąd oddala pozew o rozwód
   • odmowa udzielenia zgody jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego – sąd udzieli rozwodu (oczywiście przy założeniu że rozkład pożycia jest zupełny i trwały, a także iż nie zachodzą pozostałe 2 przesłanki negatywne).

W praktyce najwięcej wątpliwości budzi kwestia sprzeczności braku zgody na rozwód z zasadami współżycia społecznego. Ustalenie, że brak zgody jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, może mieć miejsce w przypadku gdy:

• małżonek niewinny rozkładu pożycia odmawia zgody wyłącznie w zamiarze szykany albo dla zemsty lub z nienawiści do małżonka winnego – wówczas uznanie odmowy za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego nie budzi wątpliwości.
• Odmowa, która wynika z urażonej ambicji i chęci odwetu na mężu poprzez uniemożliwienie mu legalizacji związku z inną kobietą, jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (III CKN 573/98).
• Gdy z małżeństwa nie ma dzieci lub są już samodzielne, w takich warunkach odmowa zgody na rozwód, która prowadzi do uniemożliwienia zawarcia nowego harmonijnego związku, w którym wychowują się małoletnie dzieci, gdy ich interesowi nie można przeciwstawić równorzędnego interesu dzieci pochodzących z małżeństwa, nie znajdowałaby uzasadnienia w należycie rozumianych zasadach współżycia społecznego – uchwała SN III CZP 70/66.

Należy zaznaczyć, że zachowania małżonków w okresie, gdy rozkład pożycia był już zupełny i trwały, nie pozostają bez znaczenia dla oceny przesłanek rozwodowych z art. 56 kro. Oznacza to, że jeśli małżonek, który nie był winny zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego, po wystąpieniu tego rozkładu, zachowuje się w stosunku do małżonka winnego w sposób niewłaściwy i naganny, to sąd powinien rozważyć czy w takich okolicznościach odmowa zgody na rozwód nie powinna być uznana za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego. – wyrok SN z dnia 21 marca 2003r. II CKN 1270/2000.